Ιστορία

ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΗ ΨΑΛΤΙΚΗ

Με τον όρο  «Κερκυραϊκή ψαλτική»  εννοούμε   την εκκλησιαστική   μουσική  παράδοση της Κέρκυρας, η οποία βέβαια αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ευρύτερης επτανησιακής εκκλησιαστικής μουσικής παράδοσης.

Η ξεχωριστή αυτή ψαλτική παράδοση αναπτύχθηκε στην Κέρκυρα και στον ευρύτερο επτανησιακό χώρο κατά τους τελευταίους τέσσερις και πλέον αιώνες. Αποτελεί δε ιστορική μουσικολογική συνέχεια ενός ιδιόμορφου είδους "πολυφωνικής" βυζαντινής μουσικής  που ψαλλόταν σε πολλές επαρχίες του Βυζαντίου κατά την προ της αλώσεως εποχή, έχει δε οκτώ ήχους όπως ακριβώς και η βυζαντινή μουσική.

Η εμφάνισή της έγινε όταν, μετά την πτώση της Κρήτης στους Τούρκους (1669), πάρα πολλοί Κρήτες  – ανάμεσά τους και πολλοί ψάλτες- κατέφυγαν στα Επτάνησα που τότε βρίσκονταν υπό Ενετική κατοχή. Αρχικά στη Ζάκυνθο, μετέπειτα στην Κέρκυρα αλλά και στα υπόλοιπα νησιά, το κρητικό εκκλησιαστικό μουσικό ιδίωμα «συνάντησε» τη μέχρι τότε εκκλησιαστική αλλά και τη λαϊκή (δημοτική) μουσική παράδοση της Επτανήσου και έτσι  δημιουργήθηκε αυτή η όμορφη ψαλτική παράδοση που υπάρχει στα νησιά μας.

Στην Κέρκυρα, που ως γνωστόν ήταν η πρωτεύουσα των Επτανήσων, η παράδοση αυτή αναπτύχθηκε, καλλιεργήθηκε και αποτέλεσε το αποκλειστικό ψαλτικό μουσικό ιδίωμα στους Ναούς του νησιού μέχρι τις αρχές του 20^ου αιώνα όπου και σταδιακά παραχώρησε τη θέση της στην «εισαγόμενη» βυζαντινή μουσική αλλά και στην ευρωπαϊκή εκκλησιαστική τετράφωνη χορωδιακή μουσική με τη συνοδεία αρμονίου.

Εδώ να κάνουμε μια παρένθεση και να πούμε δυο λόγια γι’ αυτό το θέμα. Μετά την ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα, όπως ήταν φυσικό, άρχισαν να έρχονται στα Επτάνησα ψάλτες από την στεριανή Ελλάδα φέρνοντας μαζί τους και τη δική τους (βυζαντινή) μουσική παράδοση. Αυτό, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η ντόπια ψαλτική δεν ήταν καταγεγραμμένη και μεταδιδόταν προφορικά από γενιά σε γενιά, έκανε πιο εύκολη την εισαγωγή αρχικά και τελικά την επικράτηση της βυζαντινής μουσικής στην εκκλησιαστική λατρεία. Επίσης πρέπει να διευκρινιστεί πως και η ευρωπαϊκή εκκλησιαστική χορωδιακή τετραφωνία συνοδεία αρμονίου είναι  «εισαγόμενη» κυρίως από την Αθήνα όπου ήδη από το τέλος του 19^ου αιώνα είχαν δημιουργηθεί εκκλησιαστικές τετράφωνες χορωδίες, χωρίς όμως τη συνοδεία αρμονίου, οι οποίες και έψαλαν σε αρκετούς αθηναϊκούς Ναούς  τις εκκλησιαστικές χορωδιακές συνθέσεις των Σακελλαρίδη και Πολυκράτη.

Πάνω στο ύφος και τις μελωδικές γραμμές της Κερκυραϊκής  ψαλτικής βασίστηκε ο εθνικός μας μουσουργός Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος για να συνθέσει την περίφημη Ορθόδοξη Λειτουργία του για χορωδία, καθώς επίσης αργότερα και ο Αρίστος Μοναστηριώτης για να γράψει τη δική του Λειτουργία αλλά και την Ακολουθία του Ακάθιστου Ύμνου. Οι  Λειτουργίες των δύο αυτών συνθετών ήταν οι πρώτες που ακούστηκαν στο Ναό του Αγίου Σπυρίδωνος το 1924,  όταν την ημέρα που τιμόταν  η μνήμη του Αγίου (12^η  Δεκεμβρίου)  έψαλλε για πρώτη φορά τετράφωνη εκκλησιαστική χορωδία συνοδεία αρμονίου, υπό την διεύθυνση του ιδίου του Μοναστηριώτη, κατόπιν απόφασης  του τότε Μητροπολίτη, και μετέπειτα Οικουμενικού Πατριάρχη, Αθηναγόρα. Αυτή ήταν και η αρχή για την εισαγωγή της τετράφωνης χορωδιακής μουσικής με τη συνοδεία αρμονίου στη λατρευτική ζωή της κερκυραϊκής εκκλησίας.

Επιστρέφοντας ξανά στο θέμα μας, την Κερκυραϊκή ψαλτική, πρέπει να αναφέρουμε πως δυστυχώς σήμερα  αυτή ακούγεται ελάχιστα, κυρίως στις Λιτανείες του Αγίου Σπυρίδωνος και μεμονωμένα σε λιγοστά χωριά. Είναι όμως παρήγορο το γεγονός πως τα τελευταία χρόνια άρχισε σιγά - σιγά να  έρχεται και πάλι στο προσκήνιο χάρη κυρίως στις επίπονες και επίμονες προσπάθειες ενός ανθρώπου που αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής του στην καταγραφή, διάσωση και διάδοσή της και που ενέπνευσε σε αρκετούς νέους ανθρώπους την αγάπη για την παραδοσιακή μας ψαλτική.

Πρόκειται για το μακαριστό πρωτοπρεσβύτερο  Κωνσταντίνο (παπα-Κώστα) Σουρβίνο που επί τρεις και πλέον δεκαετίες αναλώθηκε στη διάσωση και την καταγραφή της Κερκυραϊκής ψαλτικής της οποίας ήταν άριστος γνώστης. Εκτός από τις δικές του αμέτρητες καταγραφές, γύρισε όλη την κερκυραϊκή ύπαιθρο με ένα μικρό κασσετοφωνάκι αναζητώντας τους τελευταίους εναπομείναντες «παλαιούς Κερκυραίους ψαλτάδες» για να καταγράψει σε κασέτες αυτόν το θησαυρό (όπως εκείνος έλεγε). Και όταν ο αείμνηστος επίκουρος καθηγητής εθνομουσικολογίας, του Ιονίου πανεπιστημίου, Μάριος Μαυροειδής εκδήλωσε ενδιαφέρον για την καταγραφή της σε μουσικές παρτιτούρες, εκείνος δεν άφησε να χαθεί η ευκαιρία. Επί τέσσερα χρόνια συνεργάστηκε μαζί του, ψάλλοντας και ηχογραφώντας ακούραστα όλους τους ύμνους της κερκυραϊκής οκτωήχου, ώστε να καταγραφούν με νότες από τον καθηγητή. Η προσπάθεια όμως αυτή δεν ολοκληρώθηκε λόγω θανάτου του καθηγητή Μαυροειδή.

Σε συνέχεια της προσπάθειας καταγραφής ο π. Κώστας συνεργάζεται με το φωνητικό σύνολο «τ’ αργαστήρι» και ηχογραφούν το μοναδικό, μέχρι σήμερα, CD Κερκυραϊκής ψαλτικής το οποίο κυκλοφόρησε το 2000 από την Ιερά Μητρόπολη Κέρκυρας.

Τον Φεβρουάριο του 2012, η Μητρόπολη εξέδωσε  το βιβλίο «ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΗ ΨΑΛΤΙΚΗ – όπως την έψαλαν οι παλαιοί Κερκυραίοι ψαλτάδες». Στο βιβλίο αυτό για πρώτη φορά καταγράφεται με νότες πενταγράμμου ολόκληρη η κερκυραϊκή οκτώηχος και ένα μεγάλο μέρος της ευρύτερης υμνογραφίας. Την επιμέλεια της έκδοσης είχε ο γράφων, είναι δε βασισμένη πάνω στο χειρόγραφο μουσικό αλλά και ηχητικό υλικό που επί τόσα χρόνια συγκέντρωνε ο μακαριστός παπα – Κώστας. Για το λόγο αυτό, το βιβλίο είναι αφιερωμένο στη σεπτή του μνήμη.

Τελειώνοντας, πρέπει να σημειωθεί  ότι η διάσωση και η ανάδειξη της Κερκυραϊκής μας ψαλτικής  αποτελεί ιερό καθήκον όλων όσων αγαπάμε τον τόπο μας και σεβόμαστε τις παραδόσεις του αλλά και τους προπάτορές μας που αν και αποκομμένοι για πολλούς αιώνες από τον υπόλοιπο Ελλαδικό χώρο και ευρισκόμενοι κάτω από αλλόδοξες επιρροές, χωρίς να επηρεασθούν από αυτές, κατάφεραν να διατηρήσουν ανόθευτη την Πίστη τους και να δημιουργήσουν τη δική τους ψαλτική για να υμνήσουν τον Θεό, την Παναγία, τον Άγιό μας και όλους τους Αγίους.

                                                                                                  Παναγιώτης Σπ. Χασαπιάνος 
                                                                                                                 Μουσικός

Λίγα λόγια για την Κερκυραϊκή ψαλτική

(κείμενο από το βιβλίο "ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΗ ΨΑΛΤΙΚΗ - 

  όπως την έψαλαν οι παλαιοί Κερκυραίοι ψαλτάδες")  

    

       Τα τελευταία χρόνια,  η  Κερκυραϊκή Ψαλτική (τα ΄΄Ντόπια΄΄  όπως χαρακτηριστικά λέμε στην Κέρκυρα), ως μέρος της ευρύτερης Επτανησιακής Εκκλησιαστικής μουσικής παράδοσης, αποτέλεσε αντικείμενο επιστημονικής μελέτης και έρευνας πολλών μουσικολόγων ερευνητών.  

    Ο καθηγητής Βυζαντινής μουσικής Ιωάννης Αρβανίτης, στην εργασία του με τίτλο ΄΄Η Βυζαντινή Εκκλησιαστική παράδοση στη Μεταβυζαντινή Κέρκυρα΄΄*, αναφέρεται εκτεταμένα στην ύπαρξη, στο Επισκοπείο (Δεσποτικό) της Κέρκυρας, μιας ελαιογραφίας έργο του ΙΗ΄αιώνα, στην οποία απεικονίζεται ο Ιερέας Θεόδωρος Κιγάλας να κρατά στο αριστερό χέρι ένα δισέλιδο χειρόγραφο εκκλησιαστικού μέλους, που το καφέ μελάνι στην γραφή των σημαδόφωνων (μουσικών χαρακτήρων) αλλά και οι μεταξύ τους συνδυασμοί παραπέμπουν σε Κρητικά μουσικά χειρόγραφα, αποδεικνύοντας έτσι την επίδραση του λεγόμενου ΄΄Κρητικού Εκκλησιαστικού μουσικού ιδιώματος΄΄ στην Εκκλησιαστική μουσική της Επτανήσου.  Πρόσφατα μάλιστα βρέθηκε στην βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής Υ.Θ. Πλατυτέρας Κέρκυρας ένα σημαντικό μουσικό χειρόγραφο** του 17^ου αιώνα, ιδίας γραφής και ύφους, το οποίο ήταν για ένα διάστημα στην κατοχή του Ιερέα Θεόδωρου Κιγάλα. 

    Ο μουσικολόγος και συνθέτης Σωτήριος Δεσπότης στην πολύ σημαντική μελέτη του με τίτλο ΄΄Η παραδοσιακή Κερκυραϊκή ψαλτική τέχνη΄΄*** αναφέρει πως η Κερκυραϊκή ψαλτική έχει τις ρίζες της τόσο στη Βυζαντινή μουσική παράδοση όσο και στην Κρητική Εκκλησιαστική μουσική. Το ιδιάζον δε οκτώηχο σύστημα με τις μελωδικές του γραμμές, η έλλειψη οργανικής συνοδείας, η ερμηνεία της μόνο από ανδρικές φωνές, η δυνατότητα μονοφωνικής ερμηνείας της καθώς και όλα τα υπόλοιπα μορφολογικά της χαρακτηριστικά, τοποθετούν την ψαλτική αυτή παράδοση σε μια ιδιαιτέρως σημαντική θέση σ’ αυτό που χαρακτηρίζουμε ΄΄Ελληνική ψαλτική τέχνη΄΄. 

      Η Ψαλτική αυτή παράδοση ήταν για πολλά χρόνια το μόνο μουσικό ιδίωμα ψαλτικής στις Εκκλησίες της Κέρκυρας. Όμως, από τις αρχές του 20^ου αιώνα άρχισε σταδιακά να παραχωρεί τη θέση της στη Βυζαντινή (κατά Σακελλαρίδη κυρίως) μουσική και σήμερα ψάλλετε σε ελάχιστους Ναούς, κυρίως στα χωριά του νησιού. Επιβάλλεται εδώ  να γίνει αναφορά στους ανθρώπους, γνωστούς ή άγνωστους, που έψαλλαν την Κερκυραϊκή ψαλτική κατά τις τελευταίες δεκαετίες και που χάρη σ’  αυτούς έφτασε μέχρι τις μέρες μας. Ενδεικτικά αναφέρονται οι μακαριστοί  ιερείς π. Νικόλαος Κουρτελέσης, π. Ευστάθιος Παγιατάκης, π. Γεώργιος Σπίνουλας,  π. Μάριος Δαπέργολας, π. Γεώργιος Μαξιμιλιανός, π. Ιωάννης Σκιαδόπουλος, ο λόγιος π. Αθανάσιος Τσίτσας, όπως και οι αείμνηστοι ιεροψάλτες Θεόδωρος Μωραΐτης, ο ιατρός Νικόλαος Καρύδης, ο μουσικοδιδάσκαλος Νικόλαος Δολιανίτης και πλήθος άλλων. 

      Τα τελευταία χρόνια ξεκίνησε μια μεγάλη προσπάθεια καταγραφής και διάσωσής της από τον μακαριστό πρωτοπρεσβύτερο π. Κωνσταντίνο Σουρβίνο. Ο π. Κωνσταντίνος  υπήρξε άριστος γνώστης της Κερκυραϊκής ψαλτικής και χάρις κυρίως στις δικές του προσπάθειες κρατήθηκε ζωντανή αυτή η παράδοσή μας κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες.  Εκτός του ότι τη δίδαξε και τη μεταλαμπάδευσε σε αρκετούς λάτρεις της, την κατέγραψε καταρχήν ηχητικά σε κασέτες μαγνητοφώνου  και εν συνεχεία μέρος της χειρόγραφα με νότες, σε συνεργασία με τον αείμνηστο επίκουρο καθηγητή Εθνομουσικολογίας, του τμήματος Μουσικών σπουδών του Ιονίου πανεπιστημίου, Μάριο Μαυροειδή. Δυστυχώς, ο προ ετών αιφνίδιος θάνατος του δεύτερου δεν επέτρεψε την ολοκλήρωση και την δημοσίευση της εργασίας αυτής. 

     Τελειώνοντας, θα ήθελα να σημειώσω ότι η διάσωση και η ανάδειξη της Κερκυραϊκής μας ψαλτικής αποτελεί καθήκον όλων όσων αγαπάμε τον τόπο μας και σεβόμαστε τις παραδόσεις του αλλά και τους προπάτορές μας που αποκομμένοι για πολλούς αιώνες από τον υπόλοιπο Ελλαδικό χώρο και ευρισκόμενοι κάτω από ΄΄αλλόδοξες΄΄ επιρροές, χωρίς να επηρεασθούν από αυτές, κατάφεραν να διατηρήσουν και να διασώσουν τη δική τους ψαλτική για να υμνήσουν τον Θεό, την Παναγία, τον Άγιό μας και όλους τους Αγίους. 

                                                                                                                                                                                                                          Π.Χ.

 

*  Η εργασία αυτή  παρουσιάστηκε, από τον ίδιο τον καθηγητή, σε συνέδριο για την Ιστορία της Επτανησιακής μουσικής (Κεφαλλονιά – Οκτώβριος 1995) και δημοσιεύτηκε αργότερα (2000)  στο βιβλίο  με τα πρακτικά του συνεδρίου. Στο συνέδριο αυτό είχε λάβει μέρος και ο π. Κωνσταντίνος μαζί με τον επίκουρο καθηγητή Εθνομουσικολογίας, του Ιονίου Πανεπιστημίου, Μάριο Μαυροειδή.

**   Το μουσικό αυτό χειρόγραφο παρουσιάζεται στο βιβλίο που πρόσφατα κυκλοφόρησε, από τους Σπύρο Καρύδη και Παναγιώτα Τζιβάρα, με τίτλο ΄΄Το τενόρε της ψαλιμουδίας΄΄ .

***    Η μελέτη αυτή δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΄΄Γρηγόριος Παλαμάς΄΄ (τεύχος 812 & 815 – Θεσσαλονίκη 2006). Ο Σωτ. Δεσπότης υπήρξε φοιτητής του καθηγητή Μαυροειδή στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο και μέσω αυτού γνώρισε  την Κερκυραϊκή ψαλτική και ασχολήθηκε μ’ αυτήν.

Η παραδοσιακή κερκυραϊκή ψαλτική τέχνη

Μελέτη του μουσικολόγου και συνθέτη Σωτήρη Δεσπότη.

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Γρηγόριος Παλαμάς" (τεύχος 812 & 815 - Θεσσαλονίκη 2006)

 

 

Παρουσίαση CD Κερκυραϊκής ψαλτικής

    

     Στις 28-8-2000 έγινε η παρουσίαση του CD Κερκυραϊκής ψαλτικής που κυκλοφόρησε τότε από την Ιερά Μητρόπολη Κερκύρας σε συνεργασία με το μακαριστό πρωτοπρεσβύτερο π. Κωνσταντίνο Σουρβίνο και το φωνητικό σύνολο "τ' αργαστήρι". 

   Η εκδήλωση έγινε στο περιστύλιο των Παλαιών Ανακτόρων της Κέρκυρας στα πλαίσια του δεύτερου φεστιβάλ επτανησιακής μουσικής.

    Παρακάτω παραθέτουμε την εργασία του π. Κωνσταντίνου Σουρβίνου όπως αυτή εκφωνήθηκε στην εκδήλωση από τον κ. Σπ. Μέξα. Οι οποιεσδήποτε μετέπειτα επιστημονικές τεκμηριώσεις δεν περιλαμβάνονται με σκοπό να υπάρχει το κείμενο όπως αυτό πρωτογράφτηκε. Για περισσότερες πληροφορίες βλέπε: 1) Ι. Εμμανουήλ - "η άνθηση της ψαλτικής", 2) Σωτ. Δεσπότης - "Η παραδοσιακή κερκυραϊκή ψαλτική τέχνη, 3) Σπ. Μοντσενίγος - "Νεοελληνική μουσική" (1958) και 4) Π. Χασαπιάνος (επιμέλεια) - "ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΗ ΨΑΛΤΙΚΗ - όπως τη έψαλαν οι παλαιοί Κερκυραίοι ψαλτάδες".

       Κυρίες και κύριοι,

Σας καλωσορίζουμε στην αποψινή μας εκδήλωση που είναι αφιερωμένη στην επονομαζόμενη «ντόπια» εκκλησιαστική (μουσική) ψαλτική της Κέρκυρας, η οποία αποτελεί τμήμα της επτανησιακής ψαλτικής, όπως αυτή διαμορφώθηκε τους τελευταίους τέσσερις αιώνες.

Είναι πράγματι παρήγορο το γεγονός ότι μετά από αρκετές δεκαετίες εκδηλώνεται ενδιαφέρον για τη ντόπια ψαλτική, την οποία οι κοινωνικές και άλλες μεταβολές, αλλά γιατί όχι και η αδιαφορία μας με την «ευγενική» συνδρομή κάποιων φανατικών ή σε κάθε περίπτωση αδαών και ξένων προς την κερκυραϊκή παράδοση προσώπων, καταχώνιασαν στο χρονοντούλαπο της Ιστορίας. 

Συκοφαντήθηκε, λοιδορήθηκε και γενικά κακοποιήθηκε η ντόπια ψαλτική τις τελευταίες δεκαετίες. 

Όπως πολλές τοιχογραφίες στο παρελθόν είχαν καλυφθεί από παχύ στρώμα ασβέστη από διάφορους κατά καιρούς εμφανιζόμενους ως εκφραστές της αισθητικής καθαρότητας στην Εκκλησία, έτσι και η ψαλτική αυτή που επί αιώνες αποτέλεσε το αισθητικό εργαλείο για την εκτέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων δεκάδων γενεών Κερκυραίων, καλύφθηκε από παχύ στρώμα αδιαφορίας αλλά και συκοφαντίας όσον αφορά την προέλευσή της.

Διάφοροι ημιμαθής και φανατικοί ούτε λίγο ούτε πολύ την είπαν «δυτική», με την έννοια την εκκλησιαστική βέβαια, λες και αυτά που θα ακούσετε απόψε ακούγονται και στους ναούς της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας ή στους οίκους των άλλων Χριστιανικών ομολογιών...

Δε γνωρίζουμε αν η εκκλησιαστική μουσική της Δυτικής Εκκλησίας έχει οκτώ ήχους, ιδιόμελα, προσόμοια κτλ., γνωρίζουμε όμως ότι τέτοια, όπως και στη βυζαντινή μουσική, υπάρχουν στη ντόπια ψαλτική.

Αυτό αποτελεί τον ισχυρότερο κόλαφο κατά αυτών που τη συκοφαντούν.

Εν πάση περιπτώσει, η κατάσταση αυτή, που ως μη όφειλε δημιουργήθηκε γύρω από τη ντόπια ψαλτική, κινητοποίησε τους υποφαινόμενους, δηλαδή το Γιώργο Ανυφαντή, τον Προκόπη Καφαράκη, το Σπύρο Χανδρινό και το Σπύρο Μέξα, (που χρόνια ασχολούμαστε με το κερκυραϊκό και γενικά το επτανησιακό τραγούδι), υπό την  καθοδήγηση του πρωτοπρεσβυτέρου π.Κωνσταντίνου Σουρβίνου οι οποίοι, με πολύ κόπο και θυσία μεγάλου χρόνου από την προσωπική μας ζωή, κατορθώσαμε να καταγράψουμε σε δίσκο ακτίνας (CD) και να αποδώσουμε έτσι στον Κερκυραϊκό λαό, στους φίλους της Κέρκυρας και στις μελλοντικές γενεές το βασικό κορμό της ντόπιας (μουσικής) ψαλτικής, δηλαδή τους οκτώ ήχους της, το «Φως Ιλαρόν» (που είναι εντελώς διαφορετικό από αυτό που ψάλλεται σήμερα στην Ακολουθία του Εσπερινού) και μέρος της Παρακλήσεως που ψάλλεται στον Άγιο Σπυρίδωνα τόσο στην αρχή των Λιτανειών («στα Βγάσματα») όσο και στο τέλος των εορτών του Αγίου («στα Μπάσματα»), όπου ο Άγιος επανατοποθετείτε στη Λάρνακά Του. 

Εκφράζουμε τις θερμές ευχαριστίες μας προς το Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη μας κ.κ. Τιμόθεο, ο οποίος επέδειξε αμέριστο ενδιαφέρον για την εκτέλεση της παραγωγής προσφέροντας ηθική και υλική συμπαράσταση.

Απόψε θα σας παρουσιάσουμε αποσπάσματα από τους οκτώ ήχους, την Παράκληση του Αγίου και το «Φως Ιλαρόν».

Τις διάφορες πληροφορίες για τη «Ντόπια ψαλτική» τις πήραμε από τις μελέτες του Ιωάννη Φιλόπουλου «Εισαγωγή στην ελληνική εκκλησιαστική μουσική» και κυρίως του Γεωργίου Ραπτόπουλου «Η αρμονική πολυφωνία στα Επτάνησα». 

Η επτανησιακή εκκλησιαστική ψαλτική είναι συνισταμένη τριών ιστορικών γεγονότων, ήτοι:

1)της προ της αλώσεως βυζαντινής μουσικής,

2)του λαϊκού επτανησιακού τραγουδιού και

3)της Κρητικής ψαλτικής. 

Η προ της αλώσεως βυζαντινή μουσική ήταν και μελωδική, δηλαδή μονόφωνη και αρμονική, δηλαδή πολυφωνική στην κλασική τρίφωνη συγχορδία και μάλιστα στη ματζόρε (μείζονα) κλίμακα.

Η μεγάλη όμως και πραγματικά δημιουργική πνοή της βυζαντινής μουσικής κράτησε μέχρι το 10^ο αιώνα.

Με τη σταδιακή υποδούλωση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας στους Οθωμανούς, η βυζαντινή μουσική δέχτηκε ποικίλες επιδράσεις και ανατολικούς καλλωπισμούς.

Τούτο δεν αμφισβητήθηκε από κανέναν.

Ο ρυθμός φθάρθηκε, οι βυζαντινές μελωδίες αλλοιώθηκαν και καλλιεργήθηκαν από τους ψάλτες τα παραδοξότερα μουσικά κατασκευάσματα.

Υπάρχουν μαρτυρίες πως οι Βυζαντινοί, στα χρόνια της σκλαβιάς, είχαν πολλούς δεσμούς με τους «χανεντέδες», δηλαδή Αραβοπέρσες και Τούρκους αοιδούς και οργανοπαίχτες (Ι. Φουστάνου «Ιστορία της μουσικής», Τ.2, σελ. 148-162 &  Αρχιμ. Καλλίμαχου «Οι βάσεις της προόδου», σελ. 233).

Ο συνχνωτισμός των βυζαντινών ψαλτών με τους «χανεντέδες» έφερε την αλλοίωση της βυζαντινής μουσικής, με αποτέλεσμα να μείνει άγνωστος ένας μεγάλος αριθμός μελών και μουσικών κειμένων που, αν κάποτε καταστεί δυνατόν να διαβαστούν, ίσως ανατρέψουν τις γνώσεις μας για τη σημερινή βυζαντινή μουσική.

Και μια παρένθεση. Γιατί άραγε ο επηρεασμός της βυζαντινής μουσικής από αραβοπερσικά και άλλα ανατολίτικα στοιχεία θεωρείται αγιασμένος από τους πολέμιους της ντόπιας ψαλτικής, ενώ η επίδραση της δυτικής μουσικής θεωρείται αμαρτωλή και απορριπτέα ; ...

Ο Κερκυραίος μουσικοδιδάσκαλος και συνθέτης Αρίστος Μοναστηριώτης υποστηρίζει ότι η επτανησιακή ψαλτική (τα ντόπια), που ψαλλόταν στην Επτάνησο, ήταν η βυζαντινή μουσική που ψαλλόταν πριν την άλωση, ενώ ο καθηγητής της λαογραφίας Δημήτρης Λουκάτος υποστηρίζει ότι, τα πρώτα βυζαντινά χρόνια, ένα μουσικό ιδίωμα «προτουρκικό βυζαντινό», κοινό ίσως με το Γρηγοριανό μέλος αλλά νησιώτικο στην αρμονία και εύκολο πολυφωνικά, εκδηλώνεται το ίδιο σχεδόν στην ψαλτική και στο επτανησιακό λαϊκό τραγούδι.

Και ο Δημήτρης Λουκάτος υποστηρίζει ότι η ψαλτική που ψαλλόταν στην Κεφαλλονιά ήταν η βυζαντινή ψαλτική προ της αλώσεως, επηρεασμένη από το λαϊκό τραγούδι.

Ο λόγιος Κωνσταντίνος Σάθας στο έργο του «Ιστορικό δοκίμιο» τονίζει ότι η βυζαντινή μουσική ήταν πολυφωνική και πολύτονη. Το ίδιο τονίζει και ο Δεβιάλης στο έργο του «Κρητική ψαλμωδία στην Επτάνησο».

Οι μουσικολόγοι Γρηγόριος Στάθης και Μανώλης Χατζηγιακουμής βρήκαν δείγματα πολυφωνικής βυζαντινής μουσικής στο Βυζάντιο, σ’ ένα Κώδικα της μονής Δοχειαρίου στο Άγιο Όρος ο πρώτος και στην Πατριαρχική βιβλιοθήκη Ιεροσολύμων ο δεύτερος.

Αλλά και από το μεγάλο έργο του Μητροπολίτη Δυρραχίου Χρυσάνθου «Μέγα θεωρητικό» μαθαίνουμε ότι η αρχαία ελληνική μουσική, στην οποία υποτίθεται ότι έχει τις ρίζες της η βυζαντινή, γνώριζε την αρμονία η οποία δεν είναι εφεύρεση της ευρωπαϊκής μουσικής, όπως υποστηρίζουν οι πολέμιοι της αρμονικής πολυφωνίας, όπως ο Φώτης Κόντογλου και ο Ψάχος.

Ο Αρχιμανδρίτης Καλλίμαχος στο έργο του «Οι βάσεις της προόδου» (1927) υποστηρίζει ότι οι Πατέρες της Εκκλησίας έψαλαν δια πολυφώνου αρμονίας. Είχαν τριφωνία αντί τετραφωνίας και οι Χορωδοί ανήρχοντο σε εκατοντάδες στους μεγάλους Μητροπολιτικούς Ναούς, συμμετείχαν δε και γυναίκες. Η τρίφωνη χορωδία περιλάμβανε γυναίκες υψιφώνους και ανδρικές φωνές τενόρων και βαθύφωνων. Έλλειπαν δηλαδή οι φωνές των βαρυτόνων.

Στα σωζόμενα συγγράμματα του Αγ. Διονυσίου του Αρεοπαγίτου αναφέρεται ότι στην αρχαία Εκκλησία έψαλλε εναρμονίως όλο το εκκλησίασμα.

Ο Αρχιμ. Καλλίμαχος αναφέρει δε χαρακτηριστικά «δυστυχώς η Τουρκική δουλεία μας εξευτέλισε και μας εταπείνωσε τόσο πολύ, ώστε καταντήσαμε να υβρίζωμεν ως ασεβής και φραγκίζοντες και απαρνούμενοι τας ιεράς παραδόσεις των Πατέρων μας, εκείνους που θέλουν να μας κάνουν να αποστρακίσωμεν παν ότι θυμίζει τουρκοπερσικήν επίδρασιν και να μας επαναφέρουν εις τα αληθινά πάτρια, εις τας ημέρας της ευκλείας και της δόξης, όταν εις τους θόλους της Αγίας Σοφίας αντηχούσαν οι εναρμόνιες αγγελικές ψαλμωδίες του εξ’ ανδρών και γυναικών πολυφωνικού Χορού της Μητροπόλεως του Γένους»!!

Η αρμονική πολυφωνία της βυζαντινής μουσικής μετά την άλωση διατηρήθηκε στα Ιόνια νησιά και στην Κρήτη, διότι τα μέρη αυτά που βρίσκονταν κάτω από την Ενετική κυριαρχία είχαν γίνει καταφύγιο της βυζαντινής διασποράς μετά την άλωση.

Το ίδιο διάστημα, η βυζαντινή μουσική που ψαλλόταν στην υπόδουλη πρώην Βυζαντινή αυτοκρατορία έχασε τη λαμπρότητά της εξαιτίας της ασιατικής κυριαρχίας και επιρροής, ενώ στη Δύση την ίδια εποχή η εκκλησιαστική μουσική ανεπτύχθη σε τέχνη υψηλή και σπουδαία.

Η ανακάλυψη από το μουσικολόγο Μάριο Δραγούμη ενός Κώδικα στην Κρήτη επιτρέπει το συμπέρασμα ότι τον ΙΣΤ΄ και ΙΖ΄ αιώνα στην Κρήτη ορισμένα εκκλησιαστικά μέλη ψαλλόταν όχι ισοφώνως αλλά πολυφωνικά.

Με την υποδούλωση της Κρήτης από τους Τούρκους το 1669, πολλοί Κρητικοί κατέφυγαν στα Επτάνησα που ως γνωστόν βρίσκονταν υπό Ενετική κυριαρχία. Ανάμεσά τους υπήρχαν και έμπειροι μουσικοί οι οποίοι, όπως σημειώνει ο Λ. Γριτσάνος στη μελέτη του «Περί της των Ιονίων νήσων εκκλησιαστικής μουσικής» (1868), «εισήγαγον εμμελεστέραν αρμονικήν ψαλμωδίαν και εδίδαξαν εντεχνοτέρας τας Ιεράς μελωδίας, καθώς εγράφοντο και εψάλλοντο εν Κρήτη, όθεν επεκράτησεν η επωνυμία αυτόθι ΄΄Κρητική μουσική΄΄». 

Η εμμελεστέρα αυτή αρμονική ψαλμωδία, που μεταφυτεύθηκε αρχικά στη Ζάκυνθο και αργότερα στην Κέρκυρα και τα άλλα Ιόνια νησιά, ήταν μια ιδιότυπη τετραφωνία. 

Η ιδιοτυπία βρίσκεται στο γεγονός ότι γραφόταν το ένα εκ των τεσσάρων μερών αυτής, ήτοι το αρχικό μέλος, ενώ τα άλλα τρία εκτελούνταν κατά πρακτικών παραδόσεων και κατά δύο τρόπους αρμονίας, όπως υποστηρίζει ο Γριτσάνος στο ως άνω έργο του.

Στον πρώτο τρόπο η σύνθεση των φωνών ήταν: 1^η φωνή (soprano), 2^η φωνή (seconto), 3^η φωνή (sοltana), 4^η φωνή (basso) με προσθήκη κατά περίπτωση και μιας 5^ης φωνής (falsetto) στο τέλος της ψαλμωδίας.

Στο δεύτερο τρόπο η σύνθεση των φωνών ήταν: primo – contralto – tenore και basso.

Η εισαγωγή της αρμονικής μουσικής στους Ορθόδοξους Ναούς της Κρήτης αρχικά και των Επτανήσων αργότερα ήταν κάτι που δημιουργήθηκε απλά και φυσιολογικά, όπως υποστηρίζει ο Σπυρίδων Μοντσενίγος (Νεοελληνική μουσική – 1958). «Ο μουσικός πολιτισμός της Επτανήσου είναι καρπός ειδικών συνθηκών». Δίνει δε ιδιαίτερη έμφαση όσον αφορά την εκκλησιαστική μουσική: «στην πνευματική καλλιτεχνική προσφορά της Κρήτης προς την Επτάνησον και τα εκ της προσμίξεως των δύο στοιχείων αγαθά αποτελέσματα».

Παρόμοια πρόσμιξη είχε συντελεστεί στην Κρήτη με τη μορφή της καλλιτεχνικοπνευματικής ανταλλαγής ανάμεσα στο δυτικό και το ελληνικό στοιχείο του νησιού.

Όσα αναφέραμε μέχρι τώρα, σχετικά με την Επτανησιακή ψαλτική, ισχύουν και για την Κερκυραϊκή ψαλτική, η οποία κατέληξε στη μορφή που σήμερα ακούσατε ύστερα από μακροχρόνια εξέλιξη από την παλαιά βυζαντινή μουσική, αφού δέχθηκε διάφορες επιρροές, κυριότερη των οποίων ήταν η Κρητική επιρροή, των Κρητών ψαλτών.

Η ψαλτική αυτή προσαρμόστηκε στις αισθητικές ανάγκες των Κερκυραίων, των κατοίκων της πόλεως αρχικά και της υπαίθρου στη συνέχεια, αφού πολλοί ψάλτες των χωριών μάθαιναν την Κερκυραϊκή ψαλτική κοντά στους ψάλτες της πόλεως. 

Η ψαλτική αυτή μεταδιδόταν από γενεά σε γενεά μόνο προφορικά, αφού δεν υπήρχαν γραπτά κείμενα, με αποτέλεσμα να παρεμβαίνει το προσωπικό στοιχείο του κάθε ψάλτη και η εν γένει θρησκευτική και μουσική καλλιέργειά του στην απόδοση των εκκλησιαστικών ύμνων. Γι’ αυτό υπάρχουν πολλές παραλλαγές στη μουσική επένδυση του ιδίου ύμνου.

Οι ύμνοι που σήμερα ακούστηκαν έχουν επενδυθεί με την περισσότερο κρατούσα εκκλησιαστική μουσική εκδοχή, όπως ψαλλόταν μέχρι τη δεκαετία του 1950 στο Ιερό Προσκύνημα του Αγίου Σπυρίδωνος.

Ελπίζουμε ότι με αυτή την εκδήλωση βάλαμε ένα λιθαράκι στο οικοδόμημα που πρέπει να χτισθεί από όλους μας και που αναφέρεται στην ανάγκη διασώσεως, διατηρήσεως και διαδόσεως της Κερκυραϊκής ψαλτικής η οποία, γιατί όχι, θα πρέπει κάποια στιγμή να ξανακουστεί στους Ιερούς Ναούς της Κέρκυρας.

Θα ήταν αμαρτία μια παράδοση αιώνων να παραδοθεί στη λήθη εξαιτίας της δικής μας αδιαφορίας, όπως δυστυχώς τόσες και τόσες ωραίες παραδόσεις μας λησμονήθηκαν, λοιδορήθηκαν και τελικά ξεχάστηκαν τα τελευταία χρόνια.

Πολλοί προσπαθούν να δημιουργήσουν ενοχές σε όσους ψάλλουν την Κερκυραϊκή ψαλτική, εμείς όμως αισθανόμαστε περήφανοι που προσπαθούμε να διασώσουμε αυτό το είδος της ψαλτικής με το οποίο οι πατέρες μας για πολλές γενεές υμνούσαν και δοξολογούσαν το Υπερύμνητο  Όνομα του Θεού μας και που αντηχούσαν στο Ναό του Προστάτη μας Αγίου για πολλά - πολλά χρόνια.

Ευχαριστούμε το Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη μας για την ηθική και υλική συμπαράστασή  του για την έκδοση του CD, το οποίο ευχόμαστε να κυκλοφορήσει σύντομα και να γίνει κτήμα όσο γίνεται περισσοτέρων Κερκυραίων και φίλων που αγαπούν την Κερκυραϊκή ψαλτική.

 

Οι Κερκυραϊκοί Εσπερινοί που γίνονταν κάποτε στους Αγίους Πάντες 

    
    Την πρώτη Κυριακή μετά την Κυριακή της Πεντηκοστής η Εκκλησία μας γιορτάζει τη μνήμη όλων των Αγίων, Οσίων, Μαρτύρων ανδρών και γυναικών, γνωστών ή αγνώστων. Είναι η Κυριακή των Αγίων Πάντων.  

     Στο ευλογημένο νησί μας, οι Άγιοι Πάντες τιμώνται με περικαλλείς Ναούς σε πολλές περιοχές. Στην πόλη, πίσω από την πλατεία της Σπιανάδας, βρίσκεται ο ιστορικός Ιερός Ναός της Υ.Θ. Βλαχερνών και των Αγίων Πάντων. Μέχρι πριν λίγα χρόνια ήταν και ο τελευταίος Ναός στην πόλη που σε όλες τις Ακολουθίες έψαλαν την Κερκυραϊκή ψαλτική.

   Κάθε χρόνο στην πανήγυρη του Ναού, η παιδική ψαλτική συντροφιά, που είχε τότε δημιουργήσει ο μακαριστός π. Κώστας στον Άη Βασίλη, έψαλε στον πανηγυρικό Εσπερινό στο δεξιό αναλόγιο, ενώ στο αριστερό έψαλαν οι ψάλτες του Ναού, με πρώτο τον αείμνηστο μουσικοδιδάσκαλο Νικόλαο Δολιανίτη.
    Η κατάνυξη και η ευλάβεια του κόσμου που συμμετείχε στον Εσπερινό ήταν έκδηλη. Όλο το εκκλησίασμα έψαλε μαζί με τους ψάλτες, δημιουργώντας μια συγκινησιακά φορτισμένη ατμόσφαιρα.
    Η Κερκυραϊκή ψαλτική, που δυστυχώς σήμερα τόσο έχει λείψει από την ακοή των Κερκυραίων, για μια έστω μέρα ερχόταν στο προσκήνιο.
    Παρακολουθήστε  στο παρακάτω  βίντεο ένα ηχητικό δείγμα από τους αξέχαστους εκείνους Εσπερινούς. Πρόκειται για ζωντανή ηχογράφηση από τον πανηγυρικό Εσπερινό του 1994.

          

Η Λιτανεία της Κυριακής των Βαΐων

      

      Την  Κυριακή των Βαΐων,  η Κέρκυρά μας, εκτός από την μεγάλη αυτή Δεσποτική εορτή, τιμά και τον Πολιούχο Άγιό μας ο οποίος θαυματουργικά απάλλαξε το νησί μας από την πανώλη (πανούκλα) το έτος 1630. 

      Η αρρώστια ξεκίνησε από τη Νότια Κέρκυρα, στην περιοχή της Λευκίμμης. Γι' αυτό και στη δέηση που γίνεται στην περιοχή που παλαιότερα βρισκόταν ο Ναός του Αγ. Αθανασίου (στην Όαση), το Σεπτό Λείψανο κοιτά προς τη Λευκίμμη.

      Το θαύμα είχε αποδωθεί και στους δύο Αγίους, μιας που ο Άγιος Αθανάσιος ήταν πολιούχος του νησιού πριν έλθει ο Άγιός μας στην Κέρκυρα. Μάλιστα υπάρχει και σχετική αγιογραφική απεικόνιση σε Ναό της Άνω Κορακιάνας.

      Κάπου διάβασα πως τα παλιά χρόνια η Λιτανεία ξεκινούσε το απόγευμα του Σαββάτου του Λαζάρου. Το σεπτό Σκήνωμα μεταφερόταν με πομπή  από το Ναό Του στο Ναό του Αγ. Αθανασίου όπου τελούταν ο Εσπερινός και εν συνεχεία Ιερή Αγρυπνία. Κατόπιν την άλλη ημέρα, την Κυριακή των Βαΐων, μετά την πανηγυρική Θ. Λειτουργία, η πομπή έπαιρνε το δρόμο της επιστροφής στο Ναό του Αγίου. Η πομπή της Λιτανείας είχε την ίδια διαδρομή όπως και σήμερα και μπορούμε να πούμε πως η δέηση στον Άη Θανάση είναι ότι "απέμεινε" από το παλαιό εκείνο τελετουργικό.

     Ως γνωστόν, η Λιτανεία αυτή διανύει την μεγαλύτερη διαδρομή από όλες τις Λιτανείες του Αγίου γιατί περνάει από τις περιοχές που άλλοτε βρίσκονταν τα τείχη της περιτειχισμένης τότε πόλεως. 

    Όπως και στη Λιτανεία του Μ. Σαββάτου, έτσι και εδώ ψάλλονται ύμνοι από την υμνογραφία της Δεσποτικής εορτής, εν προκειμένω ύμνοι  της Βαϊοφόρου, και όχι ύμνοι από τον Παρακλητικό Κανόνα του Αγίου, όπως συμβαίνει στις άλλες δύο Λιτανείες του Πρωτοκύριακου και της 11ης Αυγούστου.

      Ο μακαριστός πρωτοπρεσβύτερος π. Κώστας Σουρβίνος, θέλοντας να διασώσει και να μεταλαμπαδεύσει στις επόμενες ιερατικές (και όχι μόνο) γενεές τους ύμνους αυτούς, όπως τους έψαλλαν οι παλαιοί Κερκυραίοι Ιερείς, στην Κερκυραϊκή μας ψαλτική, ηχογράφησε τον ανεκτίμητο αυτό θησαυρό, ψάλλοντας μόνος του και με την κουρασμένη πια φωνή του, λίγο καιρό πριν αναχωρήσει για την επουράνιο Βασιλεία !

      Ας ακούσουμε τους υπέροχους αυτούς ύμνους στο παρακάτω βίντεο.

                                                          
                      

ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΗ ΑΡΧΙΜ. ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΣΚΟΡΔΙΛΗ
ΣΤΟ 1^ο ΧΟΡΩΔΙΑΚΟ ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ (17 ΜΑΡΤΙΟΥ 2012)

   Παρακάτω, παρουσιάζεται η προσφώνηση του πανοσιολογιώτατου Αρχιμανδρίτη π. Σπυρίδωνος Σκορδίλη στο 1ο Χορωδιακό φεστιβάλ εκκλησιαστικής μουσικής Κέρκυρας, που διοργάνωσε η Βυζαντινή χορωδία Κέρκυρας στις 17 Μαρτίου 2012.
    Η ομιλία περιέχει πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία γύρω από τα τρία είδη εκκλησιαστικής μουσικής -βυζαντινή μουσική, κερκυραϊκή ψαλτική και ευρωπαϊκή πολυφωνία- που υπάρχουν στον τόπο μας.

    Θερμά ευχαριστούμε τον π. Σπυρίδωνα για την παραχώρηση της ομιλίας του!

      Κυρίες και Κύριοι, 
   Σας καλωσορίζω κι εγώ με τη σειρά μου στο 1^ο Χορωδιακό Φεστιβάλ Εκκλησιαστικής Μουσικής Κέρκυρας, που διοργανώνεται με πρωτοβουλία της Βυζαντινής Χορωδίας Κερκύρας.
     Χαιρόμαστε  και  ευχαριστούμε θερμά όλους τους συμμετέχοντες, τις χορωδίες, τους Μαέστρους, αλλά και το κάθε ένα χορωδό ξεχωριστά για την ευγενική τους συμμετοχή, αλλά και για το έργο που όλοι μαζί παράγουμε για την Εκκλησία μας, την μουσική της και γενικότερα για τον πολιτισμό του Νησιού μας.
     Από καιρό τώρα, είχαμε διαπιστώσει την παντελή έλλειψη πρωτοβουλιών στον τομέα της Εκκλησιαστικής Μουσικής στον τόπο μας, με αποτέλεσμα, η Εκκλησιαστική μουσική, που άλλoτε αποτελούσε βασικό χαρακτηριστικό του ρεπερτορίου κάθε χορωδίας, να περνά σιγά σιγά σε δεύτερη μοίρα, ή και να μην υπάρχει καθόλου, μια και οι δυνατότητες προβολής αυτού του έργου είναι σχετικά περιορισμένες.
    Αυτή η διαπίστωση μας οδήγησε να αναζητήσουμε τρόπους, ούτως ώστε, να αναδειχθεί η υπάρχουσα πραγματικότητα, δηλαδή να γίνει φανερό το έργο κάθε χορωδίας στον τομέα της Εκκλησιαστικής Μουσικής  και ακόμη, να δημιουργηθεί ένα βήμα, ένας θεσμός θα έλεγα, που θα προωθήσει και θα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για περαιτέρω καλλιέργεια της Εκκλησιαστικής Μουσικής Παράδοσης του τόπου μας.
     Και έχουμε την ευτυχή συγκυρία, ο τόπος μας να έχει καταστεί, στην ιστορική του πορεία, ένα σταυροδρόμι πολιτισμών, και αυτό να έχει αποτυπωθεί σε πολλές εκφράσεις του πολιτισμού μας και ιδιαίτερα στην μουσική μας παιδεία και τις επιμέρους εκφράσεις της.
   Ειδικότερα για την Εκκλησιαστική μουσική, όπως αυτή διαχρονικά παρουσιάζεται στον τόπο μας, θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε τα εξής.
    Στην Κέρκυρα παρουσιάζεται μια θαυμαστή ποικιλία στην Εκκλησιαστική μουσική παράδοση που με μία λέξη ονομάζεται και Ψαλτική. Γιατί η Εκκλησιαστική μουσική, η Ψαλτική, είναι καθαρά λειτουργική μουσική και ξεχωρίζει από το κοσμικό τραγούδι αλλά ακόμη και από τα διάφορα θρησκευτικά άσματα και τραγούδια που υπάρχουν και ακούγονται, όμορφα και έντεχνα, χωρίς όμως να έχουν λειτουργική αξία και χρήση.
    Στο πλαίσιο  της  Εκκλησιαστικής υμνολογίας, παρατηρούμε ιστορικά την ανάπτυξη και εξέλιξη τριών κυρίως κλάδων της Εκκλησιαστικής Μουσικής στο Νησί μας. Αρχικά η Ελληνική η γνωστή ως Βυζαντινή μουσική παράδοση και Ψαλτική. Αμέσως μετά το Εντόπιο Ψαλτικό ιδίωμα και τέλος η Ευρωπαϊκή πολυφωνία.
     Η  Ελληνική Βυζαντινή Μουσική Παράδοση η οποία μαρτυρείται μέσα από την ιστορική πραγματικότητα και την σχέση της Κέρκυρας με το κέντρο της Ορθοδοξίας, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, αλλά και μέσα από την μαρτυρία παλαιών κωδίκων και χειρογράφων που σώζονται σε Ι. Μονές του Νησιού μας, αλλά και διασώζονται μέσα από την προφορική παράδοση και την ζώσα πραγματικότητα όπως διαμορφώθηκε μέσα στους αιώνες. Η Βυζαντινή μουσική παράδοση μαρτυρείται ακόμη στα παραδοσιακά μας τραγούδια η μελισματική εξέλιξη των οποίων φανερώνουν την σχέση των τρόπων και των ήχων της Ελληνικής λεγομένης Βυζαντινής μουσικής μας παράδοσης, που αποτελούν εξέλιξη των αρχαίων τρόπων της Αρχαίας Ελληνικής μουσικής. Με την πάροδο των αιώνων η αποκλειστική χρήση της Ελληνικής Βυζαντινής μουσικής, συμπληρώνεται με την εμφάνιση της κρητικής μουσικής παράδοσης στα επτάνησα με τη έλευση των κρητών καλιτεχνών, λογοτεχνών μουσικών και Αγιογράφων και την γέννηση του εντόπιου Ψαλτικού ιδιώματος, καθώς βεβαίως και της επτανησιακής σχολής στον τομέα της Αγιογραφίας. Ακόμη η εντόπια ψαλτική φανερώνει την συγγένειά της με την μητέρα της Ελληνική Βυζαντινή μουσική από την εξέλιξη των μουσικών φράσεων της οκτωηχίας της, η οποία παρουσιάζει εγγενείς ομοιότητες αλλά και αξιοσημείωτες διαφορές.
     Η εξέλιξη του Ψαλτικού ιδιώματος αυτού, παραδιδόμενο από στόμα σε στόμα, μια ζωντανή παράδοση, και με αυτοσχέδιο τρόπο εναρμονισμένο, φτάνεις στις ημέρες μας σε τρίφωνη μορφή, αλλά με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που υπογραμίζουν τον Ψαλτικό και συνάμα Λειτουργικό χαρακτήρα της εν λόγω παραδόσεως.
     Η Ευρωπαϊκή πολυφωνία θα λέγαμε ότι αποτελούσε την φυσική εξέλιξη των Ψαλτικών πραγμάτων μετά την πολύφωνη απόδοση των ύμνων της Εντόπιας Ψαλτικής.
     Τρίφωνη αρχικά, τετράφωνη αργότερα μαρτυρεί μια πληθώρα συνθετών με ποικιλία έντεχνων συνθέσεων και έγινε αμέσως αγαπητή στους φιλόμουσους Κερκυραίους.
     Μιλώντας όμως για τους κλάδους της Εκκλησιαστικής Μουσικής και Ψαλτικής στο νησί μας, δε θα πρέπει να αντιληφθούμε τους κλάδους αυτούς ως στεγανά, αλλά ως συγκοινωνούντα δοχεία και ως μέρη μιάς και μοναδικής Ψαλτικής παράδοσης. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Βυζαντινή Ψαλτική χαρακτήριζε πάντοτε, την παράδοση των μοναστηριών μας αλλά και πολλών Ιερών ναών της πόλεως και της υπαίθρου. Το εντόπιο ψαλτικό ιδίωμα την παράδοση των Ενοριών πλην κάποιων εξαιρέσεων και η Ευρωπαϊκή πολυφωνία την παράδοση των μεγάλων πληθυσμιακά Ενοριών. Όλα λειτουργούσαν, καλλιεργούνταν και εξελισσόταν στον ίδιο χώρο με κέντρο την Λατρεία της Εκκλησίας μας. Όλα αυτά, επίσης, είναι αλληλοσυμπληρούμενα και συνεχόμενα και συνυπάρχουν στην ζωή της Εκκλησίας μας και κατά συνέπεια αποτελούν την ζώσα Κερκυραϊκή Εκκλησιαστική και Ψαλτική μας παράδοση. Γιατί πολλές φορές, στον ίδιο Ναό ακούγονταν και συνυπήρχαν δύο ή και οι τρείς κλάδοι της Ψαλτικής μας. Ιδιαίτερα ο περιορισμός της έκτασης της Ευρωπαϊκής πολυφωνίας μόνο στους ύμνους της Θείας Λειτουργίας με ελάχιστες εξαιρέσεις την Ακολουθία του Ακαθίστου και μεμονωμένα τροπάρια, κατέστησε αναγκαία την συμπλήρωση των κενών στην ακολουθία του εσπερινού και του όρθρου, αλλά και των άλλων ακολουθιών από την ντόπια Ψαλτική παράδοση, ή την Βυζαντινή.
   Η  συνέχεια και η ενότητα επομένως της Ψαλτικής παραδόσεως είναι γεγονός διαπιστωμένο εν τοις πράγμασι και σήμερα έχουμε την ευκαιρία να απολαύσουμε όμορφες ερμηνείες των υπέροχων Εκκλησιαστικών ύμνων από εξαιρετικούς συνθέτες και με την συμβολή και εργασία των Χορωδιών που λαμβάνουν μέρος στο Φεστιβάλ.
    Σήμερα μας συγκέντρωσε όλους μας εδώ η αγάπη μας για την Εκκλησία και την μουσική της σε όλες τις εκφάνσεις και εκφράσεις της. Συγκεντρωθήκαμε εδώ σε αυτό το 1^ο Χορωδιακό Φεστιβάλ Εκκλησιαστικής Μουσικής για να χαρούμε αυτή την θαυμαστή ποικιλομορφία. Για να κατανοήσουμε ότι με όποιον τρόπο κι αν το κάνουμε, αυτό που κάνουμε, αποτελεί ύμνο στον Κύριο και Θεό μας και καρδιακή προσφορά μας ως ελάχιστο αντίδωρο των πολλών Του προς εμάς δωρεών.
    Επιθυμία μας είναι το Χορωδιακό Φεστιβάλ Εκκλησιαστικής Μουσικής να καταστεί ένας θεσμός που θα επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο παρουσιάζοντας την πρόοδο και τις εξελίξεις στον χώροι της Εκκλησιαστικής μας μουσικής σε όλες της τις εκφράσεις. Σε αυτό ζητούμε και την συνεργασία όλων σας με κοινό γνώμονα την αγάπη για την Εκκλησία μας, τους ύμνους και την μουσική της.
    Επιτρέψτε μου να εκφράσω τις ευχαριστίες μου εκ μέρους της Βυζαντινής Χορωδίας Κερκύρας σε όλους όσοι βοήθησαν στην πραγματοποίηση του 1^ου Χορωδιακού Φεστιβάλ Εκκλησιαστικής Μουσικής.
    Τον Σεβασμιώτατο ποιμενάρχη μας Μητροπολίτη Κερκύρας Παξών & Διαποντίων Νήσων κ.κ. Νεκτάριο με την ευλογία του οποίου πραγματοποιείται το Φεστιβάλ.
    Την Εφορία Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων και το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού για την Παραχώρηση της Χρήσης του Ιερού Ναού του Αγίου Γεωργίου παλαιού Φρουρίου που μας φιλοξενεί σήμερα.
     Το γραφείο πολιτισμού του Δήμου Κέρκυρας για την συνεργασία και βοήθειά του.
     Τον πρόεδρο της Ενώσεως Χορωδιών Κέρκυρας κ. Αντώνη Μάμαλο για την βοήθειά του.
     Στους Μαέστρους, στις διοικήσεις και στους χορωδούς των Χορωδιών που λαμβάνουν μέρος στο Φεστιβάλ αλλά και σε εκείνους που επιθυμούσαν να λάβουν μέρος αλλά για πρακτικούς λόγους δε είναι μαζί μας σήμερα.
    Τέλος,  επιτρέψτε  μου  να εκφράσω  τις θερμές μου  ευχαριστίες στα μέλη και στους συνεργάτες της Βυζαντινής Χορωδίας Κερκύρας, που ανέλαβαν το βάρος της σημερινής διοργανώσεως. Ιδιαίτερα δε να ευχαριστήσω και τον κ. Βασίλειο Γεωργάτο για την  παρουσίαση του φεστιβάλ.
    Σας ευχαριστώ πολύ για την παρουσία σας, την αγάπη σας για την μουσική, για το νησί μας, για την εκκλησία μας και τους ύμνους της.
     Ο Θεός να χαρίζει σε όλους υγεία και δύναμη. Καλή επιτυχία στις χορωδίες μας, καλή ακρόαση σε όλους. Σας ευχαριστώ πολύ που με ακούσατε.

π. Σπυρίδων Σκορδίλης

Η ψαλτική παράδοση της Κέρκυρας

του Αρχιμανδρίτη π. Σπυρίδωνος Σκορδίλη 

Δημοσίευμα στο διαδικτυακό site ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ στις 28 Απριλίου 2014

Ειδικότερα για την Εκκλησιαστική µουσική, όπως αυτή διαχρονικά παρουσιάζεται στον τόπο µας, θα µπορούσαµε να παρατηρήσουµε τα εξής. Στην Κέρκυρα παρουσιάζεται µια θαυµαστή ποικιλία στην εκκλησιαστική µουσική παράδοση που µε µία λέξη ονοµάζεται και ψαλτική. Γιατί η Εκκλησιαστική µουσική, η ψαλτική, είναι καθαρά λειτουργική µουσική και ξεχωρίζει από το κοσµικό τραγούδι αλλά ακόµη και από τα διάφορα θρησκευτικά άσµατα και τραγούδια που υπάρχουν και ακούγονται, όµορφα και έντεχνα, χωρίς όµως να έχουν λειτουργική αξία και χρήση.

Στο πλαίσιο της εκκλησιαστικής µουσικής, παρατηρούµε ιστορικά την ανάπτυξη και εξέλιξη τριών κυρίως κλάδων της Εκκλησιαστικής Μουσικής στο Νησί µας. Αρχικά η Ελληνική η γνωστή ως Βυζαντινή µουσική παράδοση και Ψαλτική. Αµέσως µετά το Εντόπιο Ψαλτικό ιδίωµα και τέλος η Ευρωπαϊκή πολυφωνία.

Η Ελληνική Βυζαντινή Μουσική Παράδοση η οποία µαρτυρείται µέσα από την ιστορική πραγµατικότητα και την σχέση της Κέρκυρας µε το κέντρο της Ορθοδοξίας, το Οικουµενικό Πατριαρχείο, αλλά και µέσα από την µαρτυρία παλαιών κωδίκων και χειρογράφων που σώζονται σε Ι. Μονές του Νησιού µας, αλλά και διασώζονται µέσα από την προφορική παράδοση και την ζώσα πραγµατικότητα όπως διαµορφώθηκε µέσα στους αιώνες.

Η βυζαντινή µουσική παράδοση µαρτυρείται ακόµη στα παραδοσιακά µας τραγούδια η µελισµατική εξέλιξη των οποίων φανερώνουν την σχέση των τρόπων και των ήχων της Ελληνικής λεγοµένης βυζαντινής µουσικής µας παράδοσης, που αποτελούν εξέλιξη των αρχαίων τρόπων της Αρχαίας Ελληνικής µουσικής. Με την πάροδο των αιώνων η αποκλειστική χρήση της Ελληνικής Βυζαντινής µουσικής, συµπληρώνεται, µετά την κατάληψη του Χάνδακα (Ηρακλείου Κρήτης) το 1669, µε την εµφάνιση της κρητικής µουσικής παράδοσης στα Επτάνησα µε τη έλευση των κρητών καλλιτεχνών, λογοτεχνών µουσικών και Αγιογράφων και την γέννηση του εντόπιου Ψαλτικού ιδιώµατος, καθώς βεβαίως και της επτανησιακής σχολής στον τοµέα της Αγιογραφίας. Ακόµη η εντόπια ψαλτική φανερώνει την συγγένειά της µε την µητέρα της Ελληνική Βυζαντινή µουσική από την εξέλιξη των µουσικών φράσεων της οκτωηχίας της, η οποία παρουσιάζει εγγενείς οµοιότητες αλλά και αξιοσηµείωτες διαφορές.

Είναι όµως πολύ χαρακτηριστική η παρατήρηση ότι ακόµη και στις διαφορές που παρουσιάζουν οι δύο αυτές παραδόσεις στην Κερκυραϊκή ψαλτική παράδοση διασώζονται αρχαϊκά στοιχεία της βυζαντινής ψαλτικής παραδόσεως τα οποία στην πορεία του χρόνου διαφοροποιήθηκαν. Πρόκειται δηλαδή για δύο βυζαντινές παραδόσεις που εξελίχθησαν διαφορετικά. Και γι αυτό είναι λάθος να θεωρούµε την Κερκυραίκή Ψαλτική ως ∆υτική ή Ευρωπαϊκή επίδραση, µε ότι βεβαίως αυτό συνεπάγεται.

Επιτρέψτε µου να σηµειώσω, ότι στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων της Βυζαντινής Χορωδίας Κερκύρας, έχουµε εγκαινιάσει µια προσπάθεια παρουσίασης και καλλιέργειας της εντόπιας ψαλτικής κερκυραϊκής παραδόσεως. Καρποί αυτής της προσπάθειας ήταν το 1ο και το 2ο Συµπόσιο Ψαλτικής Τέχνης που πραγµατοποιήθηκαν στον Ιστορικό Ιερό Ναό Αγίου Αντωνίου. Οι εκδηλώσεις αυτές είναι αναρτηµένες στο προσωπικό µας κανάλι στο YouTube, αλλά και στην Ιστοσελίδα της Βυζαντινής Χορωδίας Κερκύρας.

Η εξέλιξη του Ψαλτικού ιδιώµατος αυτού, παραδιδόµενο από στόµα σε στόµα, µια ζωντανή παράδοση, και µε αυτοσχέδιο τρόπο εναρµονισµένο, φτάνεις στις ηµέρες µας σε τρίφωνη µορφή, αλλά µε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που υπογραµίζουν τον Ψαλτικό και συνάµα Λειτουργικό χαρακτήρα της εν λόγω παραδόσεως. Η Ευρωπαϊκή πολυφωνία θα λέγαµε ότι αποτελούσε την φυσική εξέλιξη των Ψαλτικών πραγµάτων µετά την πολύφωνη απόδοση των ύµνων της Εντόπιας Ψαλτικής.

Εδώ θα ήθελα να κάνω µια σηµαντική, κατά την γνώµη µου, παρατήρηση. Στην Κέρκυρα και στα Επτάνησα γενικότερα, η µεταφορά του Κρητικού Ψαλτικού ιδιώµατος δηµιούργησε µια µουσική επανάσταση. Λόγω τις στενής  σχέσεως του λαού µε την Εκκλησία και τις Ιερές Ακολουθίες, και µάλιστα µε την τέλεση πολλών και ιδιατέρων Ιερών Ακολουθιών ιδιαίτερα στις Πανηγύρεις όπως τουλάχιστον µαρτυρείται από την παράδοση αλλά και από έγγραφες σηµειώσεις στα παλαιά Λειτουργικά βιβλία των Ενοριών, η ψαλτική Τέχνη µύησε µουσικά τους ανθρώπους, µε αποτέλεσµα την µετεξέλιξη της κρητικής ψαλτικής παραδόσεως σε µια άλλη παράδοση, την Κερκυραϊκή (ή την Ζακυνθινή ή Κεφαλλονίτικη αντίστοιχα).

Αυτή η Ψαλτική παράδοση, διαµορφώθηκε και καλλιεργήθηκε εξ ολοκλήρου από τον λαό του Θεού µέσα στις Ιερές ακολουθίες και παραδόθηκε ως ζώσα λειτουργική πραγµατικότητα στις επερχόµενες γενιές. Ένα από τα στοιχεία αυτής της παραδόσεως ήταν η τριφωνία. Το γεγονός δηλαδή ότι ορισµένα µέλη αποδίδοταν σε τριφωνία. Ακόµη και σήµερα όπου διασώζεται αυτή η παράδοση, αναλόγως της συµµετοχής η ψαλτική αυτή Τέχνη, το εντόπιο ψαλτικό ιδίωµα εµφανίζεται µε δύο µορφές, µονόφωνη και τρίφωνη. Λόγω της µεγάλης λαϊκής συµµετοχής, παλαιότερα, στις Ακολουθίες της Εκκλησίας, η συµµετοχή των πιστών στο µέλος ήταν αθρόα. Αυτό είχε σαν συνέπεια να καλλιεργηθεί η πολυφωνία και να αναπτυχθεί καλιτεχνικά αυτή η ψαλτική παράδοση ιδιαίτερα στα µέλη των Μεγάλων και εορτασήµων ηµερών. Αυτή όµως η διαπίστωση µας επιτρέπει να συµπεράνουµε µια βασική αλήθεια. Ότι στην Κέρκυρα (και στα Επτάνησα γενικότερα), η πολυφωνία δεν µεταφέρθηκε από την δύση όπως εσφαλµένα νοµίζεται. Αλλά είναι γέννηµα και εξέλιξη της αρχικής τάσης της κρητικής ψαλτικής παραδόσεως και εξελιχθηκε εδώ, τοπικά, δηµιουργώντας µια ιδιάιτερη τοπική παράδοση.