Κυριακή 14 Οκτωβρίου 2012

Η παραδοσιακή κερκυραϊκή ψαλτική τέχνη

      

Μελέτη του μουσικολόγου και συνθέτη Σωτήρη Δεσπότη.

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Γρηγόριος Παλαμάς" (τεύχος 812 & 815 - Θεσσαλονίκη 2006)

 












 


Σάββατο 13 Οκτωβρίου 2012

ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΗ ΨΑΛΤΙΚΗ

     Με τον όρο «Κερκυραϊκή ψαλτική» εννοούμε την εκκλησιαστική μουσική παράδοση της Κέρκυρας, η οποία βέβαια αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ευρύτερης επτανησιακής εκκλησιαστικής μουσικής παράδοσης.
Η ξεχωριστή αυτή ψαλτική παράδοση αναπτύχθηκε στην Κέρκυρα και στον ευρύτερο επτανησιακό χώρο κατά τους τελευταίους τέσσερις και πλέον αιώνες. Αποτελεί δε ιστορική μουσικολογική συνέχεια ενός ιδιόμορφου είδους "πολυφωνικής" βυζαντινής μουσικής που ψαλλόταν σε πολλές επαρχίες του Βυζαντίου κατά την προ της αλώσεως εποχή, έχει δε οκτώ ήχους όπως ακριβώς και η βυζαντινή μουσική.
Η εμφάνισή της έγινε όταν, μετά την πτώση της Κρήτης στους Τούρκους (1669), πάρα πολλοί Κρήτες  – ανάμεσά τους και πολλοί ψάλτες- κατέφυγαν στα Επτάνησα που τότε βρίσκονταν υπό Ενετική κατοχή. Αρχικά στη Ζάκυνθο, μετέπειτα στην Κέρκυρα αλλά και στα υπόλοιπα νησιά, το κρητικό εκκλησιαστικό μουσικό ιδίωμα «συνάντησε» τη μέχρι τότε εκκλησιαστική αλλά και τη λαϊκή (δημοτική) μουσική παράδοση της Επτανήσου και έτσι  δημιουργήθηκε αυτή η όμορφη ψαλτική παράδοση που υπάρχει στα νησιά μας.
Στην Κέρκυρα, που ως γνωστόν ήταν η πρωτεύουσα των Επτανήσων, η παράδοση αυτή αναπτύχθηκε, καλλιεργήθηκε και αποτέλεσε το αποκλειστικό ψαλτικό μουσικό ιδίωμα στους Ναούς του νησιού μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα όπου και σταδιακά παραχώρησε τη θέση της στην «εισαγόμενη» βυζαντινή μουσική αλλά και στην ευρωπαϊκή εκκλησιαστική τετράφωνη χορωδιακή μουσική με τη συνοδεία αρμονίου.
Εδώ να κάνουμε μια παρένθεση και να πούμε δυο λόγια γι’ αυτό το θέμα. Μετά την ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα, όπως ήταν φυσικό, άρχισαν να έρχονται στα Επτάνησα ψάλτες από την στεριανή Ελλάδα φέρνοντας μαζί τους και τη δική τους (βυζαντινή) μουσική παράδοση. Αυτό, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η ντόπια ψαλτική δεν ήταν καταγεγραμμένη και μεταδιδόταν προφορικά από γενιά σε γενιά, έκανε πιο εύκολη την εισαγωγή αρχικά και τελικά την επικράτηση της βυζαντινής μουσικής στην εκκλησιαστική λατρεία. Επίσης πρέπει να διευκρινιστεί πως και η ευρωπαϊκή εκκλησιαστική χορωδιακή τετραφωνία συνοδεία αρμονίου είναι  «εισαγόμενη» κυρίως από την Αθήνα όπου ήδη από το τέλος του 19ου αιώνα είχαν δημιουργηθεί εκκλησιαστικές τετράφωνες χορωδίες, χωρίς όμως τη συνοδεία αρμονίου, οι οποίες και έψαλαν σε αρκετούς αθηναϊκούς Ναούς  τις εκκλησιαστικές χορωδιακές συνθέσεις των Σακελλαρίδη και Πολυκράτη.
Πάνω στο ύφος και τις μελωδικές γραμμές της Κερκυραϊκής  ψαλτικής βασίστηκε ο εθνικός μας μουσουργός Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος για να συνθέσει την περίφημη Ορθόδοξη Λειτουργία του για χορωδία, καθώς επίσης αργότερα και ο Αρίστος Μοναστηριώτης για να γράψει τη δική του Λειτουργία αλλά και την Ακολουθία του Ακάθιστου Ύμνου. Οι  Λειτουργίες των δύο αυτών συνθετών ήταν οι πρώτες που ακούστηκαν στο Ναό του Αγίου Σπυρίδωνος το 1924,  όταν την ημέρα που τιμόταν  η μνήμη του Αγίου (12η  Δεκεμβρίου)  έψαλλε για πρώτη φορά τετράφωνη εκκλησιαστική χορωδία συνοδεία αρμονίου, υπό την διεύθυνση του ιδίου του Μοναστηριώτη, κατόπιν απόφασης  του τότε Μητροπολίτη, και μετέπειτα Οικουμενικού Πατριάρχη, Αθηναγόρα. Αυτή ήταν και η αρχή για την εισαγωγή της τετράφωνης χορωδιακής μουσικής με τη συνοδεία αρμονίου στη λατρευτική ζωή της κερκυραϊκής εκκλησίας.
Επιστρέφοντας ξανά στο θέμα μας, την Κερκυραϊκή ψαλτική, πρέπει να αναφέρουμε πως δυστυχώς σήμερα  αυτή ακούγεται ελάχιστα, κυρίως στις Λιτανείες του Αγίου Σπυρίδωνος και μεμονωμένα σε λιγοστά χωριά. Είναι όμως παρήγορο το γεγονός πως τα τελευταία χρόνια άρχισε σιγά - σιγά να  έρχεται και πάλι στο προσκήνιο χάρη κυρίως στις επίπονες και επίμονες προσπάθειες ενός ανθρώπου που αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής του στην καταγραφή, διάσωση και διάδοσή της και που ενέπνευσε σε αρκετούς νέους ανθρώπους την αγάπη για την παραδοσιακή μας ψαλτική.
Πρόκειται για το μακαριστό πρωτοπρεσβύτερο  Κωνσταντίνο (παπα-Κώστα) Σουρβίνο που επί τρεις και πλέον δεκαετίες αναλώθηκε στη διάσωση και την καταγραφή της Κερκυραϊκής ψαλτικής της οποίας ήταν άριστος γνώστης. Εκτός από τις δικές του αμέτρητες καταγραφές, γύρισε όλη την κερκυραϊκή ύπαιθρο με ένα μικρό κασσετοφωνάκι αναζητώντας τους τελευταίους εναπομείναντες «παλαιούς Κερκυραίους ψαλτάδες» για να καταγράψει σε κασέτες αυτόν το θησαυρό (όπως εκείνος έλεγε). Και όταν ο αείμνηστος επίκουρος καθηγητής εθνομουσικολογίας, του Ιονίου πανεπιστημίου, Μάριος Μαυροειδής εκδήλωσε ενδιαφέρον για την καταγραφή της σε μουσικές παρτιτούρες, εκείνος δεν άφησε να χαθεί η ευκαιρία. Επί τέσσερα χρόνια συνεργάστηκε μαζί του, ψάλλοντας και ηχογραφώντας ακούραστα όλους τους ύμνους της κερκυραϊκής οκτωήχου, ώστε να καταγραφούν με νότες από τον καθηγητή. Η προσπάθεια όμως αυτή δεν ολοκληρώθηκε λόγω θανάτου του καθηγητή Μαυροειδή.
Σε συνέχεια της προσπάθειας καταγραφής ο π. Κώστας συνεργάζεται με το φωνητικό σύνολο «τ’ αργαστήρι» και ηχογραφούν το μοναδικό, μέχρι σήμερα, CD Κερκυραϊκής ψαλτικής το οποίο κυκλοφόρησε το 2000 από την Ιερά Μητρόπολη Κέρκυρας.
Τον Φεβρουάριο του 2012, η Μητρόπολη εξέδωσε  το βιβλίο «ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΗ ΨΑΛΤΙΚΗ – όπως την έψαλαν οι παλαιοί Κερκυραίοι ψαλτάδες». Στο βιβλίο αυτό για πρώτη φορά καταγράφεται με νότες πενταγράμμου ολόκληρη η κερκυραϊκή οκτώηχος και ένα μεγάλο μέρος της ευρύτερης υμνογραφίας. Την επιμέλεια της έκδοσης είχε ο γράφων, είναι δε βασισμένη πάνω στο χειρόγραφο μουσικό αλλά και ηχητικό υλικό που επί τόσα χρόνια συγκέντρωνε ο μακαριστός παπα – Κώστας. Για το λόγο αυτό, το βιβλίο είναι αφιερωμένο στη σεπτή του μνήμη.
Τελειώνοντας, πρέπει να σημειωθεί  ότι η διάσωση και η ανάδειξη της Κερκυραϊκής μας ψαλτικής  αποτελεί ιερό καθήκον όλων όσων αγαπάμε τον τόπο μας και σεβόμαστε τις παραδόσεις του αλλά και τους προπάτορές μας που αν και αποκομμένοι για πολλούς αιώνες από τον υπόλοιπο Ελλαδικό χώρο και ευρισκόμενοι κάτω από αλλόδοξες επιρροές, χωρίς να επηρεασθούν από αυτές, κατάφεραν να διατηρήσουν ανόθευτη την Πίστη τους και να δημιουργήσουν τη δική τους ψαλτική για να υμνήσουν τον Θεό, την Παναγία, τον Άγιό μας και όλους τους Αγίους.


                                                                                                      Παναγιώτης Σπ. Χασαπιάνος 
                                                                                                                    Μουσικός